He reo rua katoa te iwi kōrero Māori. Ko tētahi uaua o te whakaora i te reo Māori, ko te āta noho me te kōrero Māori. Nā whai anō ko te reo Pākehā te reo matua mō te nuinga o te iwi kōrero Māori. Ki te whakaarohia te manga, kua mau pea tātou ki te taha reo Pākehā o taua manga, kua kore e mōhio me pēhea rā e whiti atu ai ki te taha reo Māori. E tika ana, me mōhio te reo rua Māori ki ngā tahataha e rua, tō te reo Māori, tō te reo Pākehā, me te kanikani anō hoki i runga i te piriti i runga i ngā terenga wai e rere ana ki raro i a ia. E kāpuia ana te kōrerotia o ōna reo me tēnei tūāhuatanga e kīia nei he kōwhiri reo. Koinei te kaupapa nui i wānangahia i te tohu kairangi a te kaituhi.

He rangahau e pā ana ki tētahi rïpoata tawhito i tukuna e Te Whānau-a-Te Ēhutu hai kēreme i te 1994 ki te Karauna. He kēreme tēnei mō te moutere, mō te puia o Whakaari. Ko te take mō tēnei rangahau, he āta tïtiro ki tēnei kēreme me ētahi atu kēreme whakawhiti e pā ana ki Whakaari kia mārama ai ngā take o roto. Mai i ngā tau kua pahure atu ki tēnei tau, ka tïmatahia e ngā hapū o Te Whānau-a-Apanui te whakarite i ngā kēreme kia utua e te Karauna mō ngā hara I mahia e rātou i ngā wā o mua. Ko te hua matua i puta mai i tēnei rangahau, ko te māramatanga ki ētahi mahi hē a te Karauna me te kaha o ngā tïpuna ki te whai tonu i tēnei kaupapa whenua.

He maha ngā kaupapa ako reo, engari kāore i maha ngā kaupapa e aro nui ana ki ngā mātua o ngā tamariki e hiahia ana ki te ako i te reo Māori hei tautoko i ā rātou tamariki i te kura. Ko te Kura Whānau Reo tētahi o aua kaupapa kua whakatūria e Te Ataarangi i ngā tau tata nei kia tokomaha ake ngā whānau e hiahia ana kia noho rātou hei whānau reo Māori. Ko te kaupapa matua o tēnei rangahau ko ngā whakakitenga a ngā kaiako, kua kïia nei he pouārahi reo, me ā rātou mahi tahi ki ngā whānau e ako ana i te reo Māori hei reo tuarua. Tekau mā rua ngā tāngata i uiuitia. Tokowaru he wāhine, tokowhā he tāne.

Nō te tau 2001 i whakatūria ai e Ako Aotearoa (National Centre for Tertiary Teaching Excellence) tētahi tohu hei whakanui i ngā mahi a te tangata e whakaako ana i te taumata takiura. Me whakaatu te kaiwhiwhi tohu i tana ū roa ki ngā taumata tiketike rawa i tana mahi whakaako. Tekau mā rua ngā kaiwhiwhi toa i ia tau, kātahi ka whiriwhirihia ai e tētahi kōmiti kaiwhakawā kia kotahi te tangata e whiwhi nei i te Tohu Tiketike o te Pirimia. Mō ngā tau e whā kua hipa ake nei i riro i ngā kaiako Māori te tohu tiketike nei. Ko te aronga o tēnei tuhinga he whakaatu i ngā āhuatanga o ēnei kaiako kia mārama pai atu ai te whakaaro tiketike o te Māori ki tēnei mea te ako.

Kua whakapau kaha te mahi a te tangata ki te whakahaumanu i te reo Māori. I whakamanahia ā-turetia te reo Māori, ā, kua whakaputahia ētahi rautaki reo Māori mō te whenua. Heoi, kāore anō te reo Māori kia māori i ngā wāhi katoa o te hapori. Ko ngā marae, ko ngā kura Māori, ko ngā āhuatanga Māori kē ngā wāhi ‘tika’ mō te reo Māori. Ka aro tēnei pepa ki te reo Māori ki roto i tētahi wāhanga kē o te porihanga, arā, ko ngā hinonga kāwanatanga. Mā ngā wheako whaiaro o ētahi kaimahi o ngā hinonga e whāki te whakatinanatanga o ngā ture me ētahi tohutohu hei ārahi i ngā hinonga kei tūpono, he ngutu kau noa iho pea te Rautaki Reo Māori. 

Mai anō ngā terenga waka a te Māori, ko ōna kōrero tuku iho i whakatauira tuatahingia e ngā atua tonu, taka mai ki te iwi tāngata o Te Moana-nui-a-Kiwa. Tā tēnei tuhinga, he wānanga i te mana o te kōrero tuku iho e haupū nei ngā pūrākau terenga waka onamata i takoto ai te tūāpapa mātauranga whakatere mō ngā waka tūpuna i heke iho i Hawaiki ki Aotearoa. Nō reira, ka riariakina ngā pūtoi whakatauiratanga waka a te Māori i ōna atua me ōna tūpuna me te ahunga mai o ana terenga mātāmua, ka aromātai hoki i te takiwā o ngā tau i tauria ai e ōna takere Te Ika-a-Māui e takoto nei.

Ko Parihaka tētehi papa kāinga ki te rohe o Taranaki Iwi, e tū takawaenga nei i te takutai moana me te tapa ngahere o te mounga, waihoki, e tū toro ana ki te uru rawa o te kūreitanga o Taranaki. Nā ngā rangatira, a Tohu Kākahi rāua ko Te Whiti-ō-rongomai i whakaara hei kāinga whai tikanga hou i te Hānuere o te tau 1866. I roto i ngā tau whai muri ka piki te tini tāngata i noho ki Parihaka ki te ono mano neke atu tōna rahi. I whakatūria a Parihaka i runga i ngā tikanga o te Ririkore, o te mahi tahi me te rangatiratanga o te iwi Māori. I āta tāmingia aua tikanga e te Karauna i roto i ngā tau.

He aha te reo Māori i ngaro ai ki Ōtākou? He hiahia nō te hapū ki te whai i te rākau a te Pākehā. I whai rātou i te mātauranga me te whakapono o te Pākehā. Waihoki, tē taea e rātou te ao hou te karo. Ahakoa tērā, kei te pupuritia tonutia ngā tikanga o te kāinga. I uiuitia tētahi Taua o te kāinga e te kaituhi, ko Aunt Jean tōna ingoa ki te kāinga. Kei roto ia i te reanga tuatahi i tipu ki te reo Pākehā ki Ōtākou. He tino kaumātua o te kāinga, ā, i tau hoki tana tū ki tōna ao Māori. Ahakoa kāore ōna reo Māori, ehara i te mea, i te tangi ia mō te reo kei te memeha atu. Nō te tau 2013 ia i mate ai.

Kua hau ngä rongo o te hangarau i te mata o te whenua, me uaua ka kitea he tangata kāore i te whakamahi i tētahi momo hangarau—te pouaka whakaata, te waea pūkoro, te rorohiko, me te ipurangi. Katoa ēnei nei mea he uri nō te wāhiaotanga, ā, he whakangāwari i te horapa o ngā mea katoa ki ngā hau e whā o te ao. Ko te ito o tēnei tuhinga roa he titiro ki ngā mata e rua o te hangarau, arā, te mata i tāmi i te iwi Māori, me te mata i whakawhanake i te iwi Māori. Ko ngā whakahau ka whakatakotoria e māua i tuhia hei whakaohooho, hei whakatenatena i te iwi Māori kia kaua e waiho mä te ao te tuakiri me te reo Māori e waihanga ki te ao.